Piše: Ana Bojanović
Već pri samom pomenu reči sanskrit, ona nas neizostavno asocira na starinu, tajnovitost i mnogostrukost hronoloških slojeva nataloženih odvajkada do danas. Iako se njegov nastanak ne može precizno hronološki odrediti, u pitanju je jezik sa tradicijom verovatno dužom od tri i po hiljade godina. Često se smatra jednim od najstarijih, ako ne i najstarijim, jezikom na svetu.
U pitanju je jedan od tri najdrevnija dokumentovana jezika (pored mikenskog grčkog i starogrčkog) koji su se najverovatnije razvili iz jedinstvenog korena, danas nazvanog proto- ili pra-indoevropski jezik, a iz kog su se kasnije razvile porodice jezika kao što su slovenski (ruski, poljski, srpski, hrvatski, makedonski i dr.), romanski (francuski, italijanski, portugalski, španski i dr.), indoiranski (indoarijski, čiji je predstavnik sanskrit i njegovi derivativni jezici, zatim persijski, pašto), baltički (litvanski, latvijski), grčki, keltski (irski, škotski galski, velški i bretonski), germanski jezici (nemački, engleski, holandski i skandinavski jezici) i još neke porodice jezika.
U svom prvobitnom značenju, reč sanskrit (Samskrta) znači sveti, čisti, posvećeni. Sa pravom nas fonetski trag podseća i vodi do latinskog izraza Sanctus, što je reč istog značenja, a koja je posle, uglavnom zahvaljujući širenju hrišćanske religije i komercijalno-kulturnih razmena, prenesena u mnoge jezike indoevropskog porekla, kao što su italijanski ili španski (santo), francuski (seint/sante), nemački (Sankt), engleski (saint) i dr. Upravo ova mala etimološka analiza reči sanskrit svedočanstvo je nesumnjivog uticaja ovog drevnog jezika na mnoge moderne svetske jezike. Postoje i mnoge druge fonološke i semantičke podudarnosti između sanskrita i savremenih jezika, pa između ostalih i našeg, srpskog jezika (npr. deva u sanskritu znači bog, a znamo da je devica Marija Božija majka; veda – na sanskritu znači znanje, a kod nas reč videti svakako doprinosi saznanju; sthaanam na sanskritu znači stan, stanište; zatim brojevi dva, tri četiri na sanskritu glase: dve, triini i čatvaari; zatim sanskritski glagol suudate znači suditi, tu su i svima poznate reči kao što su guru, joga, džungla, mandala, tantra i dr.).
Postoje zapanjujuće sličnosti i između sanskrita i drugih indoevropskih jezika, npr. broj osam, na sanskritu ašta, u nemačkom je acht, zatim broj sedam na sanskritu je sapta, što odgovara latinskom septem, odnosno francuskom sept; isto tako, broj devet na sanskritu je nava, što odgovara novem na latinskom, odnosno nove na italijanskom itd. Za primere smo, svakako, koristili fonetsku transkripciju, umesto etimološkog pravopisa na ovim jezicima.
Sanskrit je klasičan jezik i jezik bogosluženja u hinduizmu, budizmu i jainizmu, što je jedno od objašnjenja zbog čega ima značenje svetog jezika. U pitanju je jedan od dvadeset dva zvanična jezika u Indiji, sa oko četrnaest hiljada govornika u sadašnjem trenutku. Zvaničan je jezik države Utarakand. Osim toga, sanskrit je preovlađujući jezik starih indijskih spisa, kao što je spis nastajao u periodu od 1. do 4. veka NE, Devanagari (poznat i kao Nagari; Sanskrit: deva – “Bog” i nāgarī – “gradski spis“), koji je proistekao iz severnoindijskog speva Gupta, ali i zbirka poezije – tj. himni sa severozapada Indije, iz 2. milenijuma PNE, Vede, koje se sastoje od četiri spisa: Rig-Veda, Sama-Veda, Yajur-Veda i Atharva-Veda (tzv. vedski sanskrit, datiran od 12. do 10. veka PNE), Upanišade (800-600. g. PNE) i dr.
Postoji ogroman korpus literature pisane sanskritom, koji pokriva veliki deo oblasti i tema (poezija, drame, filozofski tekstovi, tekstovi o logici, astronomiji, matematici, sve do didaktičke literature). Među spisima pisanim sanskritom verovatno su najpoznatiji epovi Ramajana (postoji u usmenoj tradiciji verovatno još u periodu oko 1500 g. PNE, ali se smatra da je sastavljena oko 400 g. PNE) i Mahabharata (oko 400. g. PNE). Sanskritom su pisani i mnogi lokalni, regionalni spisi, uglavnom na području centralne i južne Azije.
Jezik sadržan u ovim spisima, koji su datirani na otprilike 1500. godina PNE, opisao je Panini (prelaz 6-5. v. PNE) u najstarijoj gramatici sanskrita i jednoj od najdetaljnijih gramatika na svetu, Osam poglavlja, a o semantici i filozofiji ovog jezika (Spis o rečenici i reči) pisao je Bartari (prelaz 6-7. v.).
Po svojoj gramatičkoj strukturi, sanskrit ima brojne sličnosti sa starim jezicima kao što su starogrčki ili latinski. U pitanju su fleksivni jezici (kakav je i srpski jezik, uostalom!), gde se gramatičke kategorije kao što su rod, broj, lice, padež – služba u rečenici, glagolsko vreme i slično određuju različitim nastavcima dodatim na koren iste reči. U tom smislu, postoje brojne sličnosti sa srpskim jezikom, na primer, imeničke reči u sanskritu (imenice, zamenice i pridevi) imaju takođe tri roda (muški, ženski i srednji), zatim tri broja (jedninu, množinu i dvojinu – koju je imao i staroslovenski, ali se u savremenom srpskom izgubila, uglavnom, osim u nekim padeškim oblicima kao što je genitiv množine reči za pojmove koji se javljaju u paru (koji se završava na –u, umesto na – a, kao u svim drugim slučajevima, dakle: ruku, nogu, očiju, ušiju, od staroslovenskog oblika dvojine, ušesa). Sanskrit takođe ima sedam padeža (nominativ, akuzativ, instrumental, dativ, ablativ, genitiv, lokativ).
Pridevi kongruiraju sa imeničkim rečima uz koje idu, a glagoli se menjaju po glagolskom vremenu, načinu, licu i broju. Postoji više pisama kojim se pisao i piše sanskrit. Počev od 19. veka sanskrit se najčešće piše pismom iz pomenutog speva Devanagari, koji se u svakom smislu (pravopisnom, frazeološkom, gramatičkom) smatra njegovim kanonskim delom, ali i na drugim indijskim pismima, kao što su granta, šarda, siman i braman, ali i tai i tibetansko pismo, dok se u novije vreme piše i latinicom.
Ono što svakako predstavlja svojevrstan kuriozitet je činjenica da sanskrit ima oko hiljadu suglasnika, od kojih je većina nastala srastanjem dva ili tri suglasnika, uz pomoć vokala (npr. kka, kca, kkha, ksa, ghra, jva itd.) ali postoje i konjukcije od četiri suglasnika. Vokala takođe ima puno više (u odnosu na naših 5, na koje smo navikli!), oko 14, upravo zbog toga što i oni uglavnom predstavljaju kombinaciju dva ili tri vokala (a, ae, au, ai, oo i sl.).
Danas se, ipak, sanskrit najviše koristi kao svečani jezik hindu religijskih rituala i budističke prakse, u himnama i spevovima. Njegovi direktni naslednici, odnosno jezici koji su neposredno proistekli odnosno razvili se iz sanskrita su brojni indijski jezici, kao što su: hindi, urdu, kašmiri, pandžabi, bengali, nepali i dr.
Sanskrit potiče iz vremena kada su materija o kojoj se govorilo i sam jezik (sistem predstavljačkih simbola) bili mnogo bliži, prirodniji, povezaniji, ne tako visoko apstrahovani odnosno ustanovljeni nekom vrstom apstraktnog lingvističkog ugovora.
Možemo intuitivno predosetiti da je sanskrit nekako bio mnogo bliži prvobitnom govoru čoveka. Iako se danas ne upotrebljava među velikim brojem govornika, postoji tendencija oživljavanja interesovanja za sanskrit u akademskim krugovima, upravo zbog njegovog uticaja na mnoštvo savremenih jezika, koje bi trebalo dodatno proučiti. Njegov status na indijskom potkontinentu sličan je statusu latinskog jezika u zapadnoj kulturi. Sanskrit predstavlja vrstu karike koja savremeni trenutak povezuje s dubinama naše prošlosti i svedoči o njoj i prozor je u prošlost kroz koji svaki radoznali istraživač istorije jezika svakako želi da baci pogled.
Uključi se kroz komentar